Over geen enkele persoon verschenen zoveel boeken als over Adolf Hitler. Talloze historici, filosofen, psychologen en antropologen bogen zich over zijn leven, persoonlijkheid, geloof, gedrag en visie. Eminente biografen als Joachim Fest, Sebastian Haffner, Guido Knopp, Raul Hilberg en Ian Kershaw schreven indrukwekkende boeken over de dictator, die als geen ander de twintigste eeuw beïnvloedde met zijn fanatieke denkbeelden. Die stroom publicaties volgde vooral na de Tweede Wereldoorlog, toen de wereld zicht kreeg op de gruwelijke gevolgen van het nazisme, de dictatuur, de xenofobie, de concentratiekampen en vooral de
Endlösung met als gruwelijk resultaat de vernietiging van zes miljoen Joden. In zijn boek
Hitlers gewillige beulen toont Daniël Goldhagen aan dat de moord op de Joden geen toevalligheid was, maar het gevolg van een intrinsiek antisemitisch denken. Nog voor Hitler zijn vernietigingsmachine bedacht, leefde bij het Duitse volk de gedachte dat de Joden op de één of andere manier geëlimineerd moesten worden. Toen Hitler aan de macht kwam en hij zijn holocaust wilde starten, had hij dan ook geen enkele moeite om hiervoor medestanders te vinden die vol overtuiging aan zijn zijde stonden en hielpen bij de uitvoering van deze verschrikking. Bij hen leefde de opvatting dat de eliminatie van de Joden niet alleen noodzakelijk was, maar tevens gerechtvaardigd.
Dat waren allemaal bedenkingen achteraf, na de val van het Derde Rijk. Maar ook daarvóór hadden enkele intellectuelen hun bezorgdheid over het nazisme al geformuleerd, verkondigd en neergeschreven. Een van hen was de jood Ernst Weiß, die tijdens de Eerste Wereldoorlog als militaire geneesheer aan het oostfront streed, iets waarvoor hij in 1918 het
Gouden Kruis voor Moed ontving. Tegelijk was hij een van de belangrijkste Duitstalige auteurs van het begin van de twintigste eeuw. Hij was bevriend met Franz Kafka en had contacten met illustere collega’s als Stefan Zweig, Thomas Mann en Joseph Roth. Hij was auteur van essays, novellen en zestien romans waaronder
Die Feuerprobe, Der Aristokrat en Der Gefängnisarzt oder Die Vaterlosen. Een dag na de Rijksdagbrand op 27 februari 1933 verliet hij Berlijn en trok naar Praag om er zijn zieke moeder bij te staan. Na haar overlijden in 1934 vestigde hij zich als banneling in Parijs. In 1938 schreef hij in het kader van een literaire wedstrijd, gesponsord door de
American Guild for German Cultural Freedom, zijn bekendste werk
De ooggetuige. Hij hoopte de wedstrijd te winnen en zo een visum te bekomen voor de Verenigde Staten. Weiß won echter niet en bleef in armoede in Parijs. Toen de Duitsers op 14 juni 1940 de Franse hoofdstad binnenmarcheerden, pleegde hij zelfmoord. Zijn nalatenschap is vermoedelijk in beslag genomen door de Gestapo.
De ooggetuige is een verpletterend boek. Het verscheen pas in 1963 en werd in 1964 in het Nederlands vertaald. Onlangs verscheen een nieuwe uitgave. Het hoofdpersonage is een artspsychiater in een reservelazaret die geestelijk verminkte militairen behandelt. Een van zijn patiënten is een zekere A.H., een grootheidswaanzinnige, Jodenhatende fantast, die als gevolg van een hysterische aandoening niet meer kan zien. Medisch gezien is hij echter niet blind. De arts raakt door hem gefascineerd. en besluit A.H. te behandelen. Uiteindelijk geneest hij hem met alle fatale gevolgen van dien. Uiteraard gaat het hier om fictie, maar wie de levensloop van de auteur kent, begrijpt dat deze roman heel wat autobiografische elementen bevat. Weiß studeerde zelf voor arts, streed aan het front, zag van nabij de opkomst van het fascisme, dat teerde op een diepgeworteld antisemitisme. Als jood zag en proefde hij de door het christendom aangewakkerde haat van de Duitsers en andere ‘Arische’ volkeren tegen de Joden. ‘Mijn moeder “mocht” joden niet, ook al kende ze er maar een paar en wist ze van geen van allen iets kwaads. Misschien kwam het door haar katholieke opvoeding,’ schrijft Weiß. En zo start een ambivalent verhaal waarin ‘de ooggetuige’ van in zijn jeugd geconfronteerd wordt met liefde en bedrog, levenslust en gebroken illusies, hoge verwachtingen en tegenslagen, succesvolle mensen en zijn eigen diepe armoede. Weiß beschrijft in zijn roman indringend het begin van de Grote Oorlog. ‘In één klap was er geen Europa meer, de grenzen waren gesloten en overal vloeide bloed (…) Het kosmopolitisme was dood’. Het individu had geen enkele waarde meer, alleen de massa telde nog. En de categorische imperatief van Kant werd letterlijk omgedraaid: iedere mens werd middel tot het doel. Net zoals de auteur dat zelf deed, gaat het hoofdpersonage als arts aan de slag aan het front. Deze passages in het boek zijn beenhard, tot op de rand van het onverdraaglijke, vergelijkbaar met het boek
Frontberichten van Edlef Köppen of het fotoboek
Krieg dem Kriege van Ernst Friedrich, vol afbeeldingen van
gueules cassées van verminkte soldaten. Als chirurg moet hij na zijn aankomst al onmiddellijk beginnen te opereren, in feite vooral amputeren, ‘letterlijk wadend in het bloed’. Later vecht hij zelf ook en schrikt van de vernietigingskracht van de mens. ‘Het innerlijke, het verpletterende, het verrukkelijk beestachtige, het barbaarse geluk, de barbaarse roes, is niet te beschrijven.’ Hij raakt gewond, herstelt en gaat aan de slag in een lazaret in Pommeren, waar hij geestelijk verminkten moet behandelen. En hier komt de blinde patiënt, korporaal A.H., op het toneel, ‘een eeuwige herrieschopper, een fanatieke hitser, oproerkraaier en querulant’ die zich weigert te laten behandelen door een Jood.
Beter dan in tal van zo veel non-fictie boeken ontleedt Weiß de woede, de rancune en de haat die Hitler drijft. De in zijn ogen onverdiende nederlaag, de dolkstoot in de rug van de Wehrmacht door joden en democraten en later die afschuwelijke Vrede van Versailles. Zijn levensdoel is de grote revanche. Van zijn aanhangers eist hij totale gehoorzaamheid. ‘Geen ruimte. Geen twijfel. Geen bedenkingen.’ En het lukte hem. Miljoenen mensen konden geen weerstand bieden aan zijn gruwelijke logica. De auteur beschrijft messcherp de morele ineenstorting van het Duitsland na de Grote Oorlog. Toen de joodse minister van Buitenlandse Zaken Walther Rathenau, die erin slaagde om Duitsland op het internationale toneel nieuw aanzien te geven, op een dag werd vermoord door extreemrechtse extremisten, protesteerde niemand. Integendeel, ‘velen waren geneigd het losgeslagen patriottisme van de beide fanatici als verontschuldiging te aanvaarden’, zo stelt het hoofdpersonage vast. En hij ziet met lede ogen hoezeer ook zijn kennissen en zijn eigen vriendin A.H. beginnen te bewonderen, bijna vereren. ‘Ze zag in hem een man die geen haat kende, die slechts van liefde, vaderlandsliefde vervuld was en van wie iedereen moest houden.’ A.H. verachtte de massa, maar diezelfde massa was in zijn ban. En ze vertrouwden hem, zelfs toen hij zich al vroeg aanmatigde dat hij zich nooit kon vergissen en dat hij de belichaming van hét recht was.
Slechts uitzonderingen wisten zich te handhaven. ‘Aan de geestelijke overmacht van H. was ik ontsnapt, want ik zag het gevaar,’ zegt het hoofdpersonage, maar ook hier spreekt Weiß zelf. Hij zag al vroeg in tot wat die fanaticus in staat was en hoezeer hij de kritische vermogens van de mensen uitschakelde. ‘Je kunt niet tot de massa afdalen als je je niet eerst ontdoet van wat je tot individu maakt: je scrupules en je geweten,’ en dat werd al snel duidelijk toen de stoottroepen van Hitler hun politieke tegenstanders in elkaar begonnen te slaan en te vermoorden. De rijksregering (en de andere politieke partijen) had niet door hoe gevaarlijk Hitler en zijn medestanders waren. Weiß legt in één korte zin uit waarom niet: ‘Zij dacht dat ze net zo waren als zij!’ Dat bleek al snel na de machtsovername in 1933 toen de auteur een ‘enorme modderstroom van verraad’ vaststelde. Niet zelden vloeide dat verraad voort uit de hoop op persoonlijk voordeel. Zo werden talloze joodse eigendommen verworven door leiders van de NSDAP, maar ook door gewone burgers.
Hoewel de auteur zijn roman schreef in 1938, nog twee jaar vóór de Tweede Wereldoorlog, was hij perfect op de hoogte van het bestaan van de concentratiekampen. Iets waarvan veel Duitsers na 1945 beweerden dat ze er niets van wisten, ‘Wir haben es nicht gewußt’. Maar de auteur wist het maar al te goed en dropt zijn hoofdpersonage in Dachau, waar hij de ergste folteringen ondergaat omdat hij een dossier over de vroegere ziekte van A.H. achterhoudt. Hij hoort hoe gevangenen gefolterd worden en brullen als dieren. Tot ze hem zelf aanpakken. ‘Nu begreep ik wat een onvoorstelbare macht de angst voor lichamelijke pijn over een mens kan hebben,’ aldus het hoofdpersonage. Uiteindelijk kan hij het kamp ontvluchten en Parijs bereiken, opnieuw een parallel met het lot van Weiß. Daar verhaalt hij over de moord op Röhm, de chef van de SA, die door Hitler werd uitgelegd als een noodzakelijkheid. ‘In dit uur was ik verantwoordelijk voor het lot van de Duitse natie en daarvoor was de opperste Rechter van het Duitse volk in die 24 uur ikzelf.’ Het is een letterlijk citaat van de Führer dat aantoont hoezeer de rechten en vrijheden in Duitsland waren uitgehold en hoezeer het lot van elke Duitse man en vrouw in handen lag van die fanatieke opperrechter die besliste over leven en dood.
‘Duitsland stonk naar moord en verraad en allen ademden die lucht in als was het rozengeur,’ zo schrijft de auteur in 1938. Geen wonder dat de Gestapo hem op de hielen zat en hem wilde liquideren als ‘vijand van het Duitse volk’. Zover heeft hij het niet laten komen. De ooggetuige Weiß benam zichzelf het leven nog vóór de fascisten hem te pakken kregen. Dit boek is het antidotum voor elke vorm van extremisme, en waarschuwt ervoor dat een fanatieke fantast in staat is om een heel volk mee de afgrond in te sleuren. Het gaat om de bekentenis dat de massamens in staat is tot de gruwelijkste zaken. Dit boek en zijn auteur verdienen een ereplaats in de galerij van de groten.
De ooggetuige is een klassieker.
Recensie door Dirk Verhofstadt
